Жарылыс жұмыстары тарихи ескерткіштерге орны толмас зиян келтіруі мүмкін

2024 жылдың 9 ақпанында кешке Талдықорған қаласының маңындағы Қызылтас жотасының аймағында екі өндірістік жарылыс болды. Қала тұрғындары олардың бірін видеоға түсіріп алды (мысалы, https://www.instagram.com/reel/C3IYVinNSsa/?igsh=enhubjdvNm1udnkz  қараңыз). Жарылыс болған жерде Қызылтас жотасы бар. Археологиялық барлау кезінде қола дәуіріне (б.з.б. ІІ мыңжылдық) және түркі дәуіріне жататын көптеген жартас суреттері (петроглифтер) табылды. Олардың ішінде алыптардың ерекше суреттері кездеседі. Сонымен қатар жақын маңда Талдықорған тұрғындарының сүйікті демалыс орны – «Тасбақа» құзға өрмелеу алаңы бар.

Дәл қазір бұл аумақта жарылыс жұмыстарын жүргізіп жатқан бір ғана компания белгілі – «Темірбетон» ЖШС (АСПМК-519 холдингінің құрамына кіреді). Соңғы бес жылда Темір төбесінде диорит (құрылыс материалы) өндірумен айналысады. Археологиялық барлау бойынша бұл төбеде көне петроглифтердің бар екенін білеміз. Олардың едәуір бөлігі жойылып кетті. Келтірілген шығын көлемін нақты есептеу мүмкін емес: «Темір»  кеңестік дәуірден бері игерілуде. Қоғам белсенділері жобаның техникалық-экономикалық негіздемесін, археологиялық және экологиялық сараптама материалдарын, қоғамдық тыңдау хаттамасын және 32 сақ қорғанында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының есебін сұрады. Алайда «Темірбетон» ЖШС мен «Казархеология» ЖШС (археологиялық сараптама жүргізген) археологиялық зерттеулер бойынша халыққа толық есеп беруден бас тартуда. 

2023 жылдың қараша-желтоқсан айларында «Петроглиф ізшілері» ҚҚ мүшелері (2022 жылы Ә.Марғұлан атындағы Археология институтымен жасалған ынтымақтастық туралы меморандум бойынша әрекет етеді) құрылыстың дәл маңындағы Темір төбесінде бірнеше ондаған петроглифтерді тіркеді. Сондай-ақ петроглифтердің іздері бар шашыраңқы тас сынықтары табылды. 

2023 жылдың 1 желтоқсанында Талдықорған қаласы мен Жетісу облысының уәкілетті қызметтері өкілдерінің, қоғам белсенділерінің, «Қазархеология» ЖШС және «Темірбетон» ЖШС-нің қатысуымен өткен дөңгелек үстелде Темір төбесіндегі жұмыстарды тарихи нысандардың құндылығы туралы екінші қорытынды берілгенге дейін тоқтату туралы келісімге қол жеткізілді. Әзірлеушілер жартастағы суреттері бар тастарды сақтауға міндеттенді. 

Айта кетейік, Жетісу ауданының мамандандырылған табиғатты қорғау прокуратурасы тексеру жүргізіп, диоритті игеру үшін жер телімдерін беруде заң бұзушылықтар туралы хабарлаған.

Қол жеткізілген келісімге қарамастан, 9 ақпан күні кешке Темір шоқысы аймағында тағы да жарылыс тіркелді. «Шенеуніктер бұл аймақтағы археологиялық ескерткіштердің құндылығы жоқ деп санап, табылған жәдігерлерді есепке алудан бас тартуда. Олардың қисыны бойынша, тарихи мұраның бір бөлігі жойылып кеткен болса, қалғанын сақтап қалудың қажеті жоқ», — деп атап өтті Талдықорғандық қоғам қайраткері Динара Бәкірова. Айтуынша, соңғы кездері оған белгісіз біреулер бірнеше рет қоқан-лоқы жасаған. «Кейбір шаруашылық субъектілері мен шенеуніктердің ата-баба мұрасын неліктен жүйелі түрде құртып жатқанын кім түсіндіреді?  Бұл мәңгүрттер қайдан, ата-анасы кім, қандай мектепте оқыған? Мұның бәрі шын мәнінде Мемлекет басшысының шағын Отанында болып жатыр. Талдықорғаннан Үштөбеге дейін киелі жерлер созылып жатқанымен, ешкімнің шаруасы жоқ сияқты. Мұраның бір бөлігі, мысалы, сақ қорғандары құрылыс материалдарының алынуынан әлдеқашан қираған немесе қатты зақымдалған. Зерттеу аяқталмайынша, Қызылтастағы экономикалық белсенділікті тоқтату керек», — деді «Петроглиф ізшілері» қоғамдық қорының үйлестірушісі Ольга Гумирова. 

Жақын арада қоғам белсенділері мен «Петроглиф ізшілері» ҚҚ өкілдері қала және облыс әкімдіктерінің, табиғатты қорғау прокуратурасының және басқа да уәкілетті органдардың өкілдерімен кеңесуді жоспарлап отыр.  

Байланыс нөмірлері: 

+7 707 840 6911 (Динара Бакирова) 

+7 707 677 2878 (Юрий Дорохов)

Анықтама: 

Қызылтас жотасы Жетісу облысы Қаратал ауданы мен Талдықорған қаласының әкімшілік аумағында орналасқан. 2007-2008 жылдары Қазақстан-Америка бірлескен археологиялық экспедициясы барысында археологиялық мамандар тарих ғылымдарының докторы, Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының қызметкері А.Н.Марьяшев пен Сент-Луис қаласындағы (АҚШ) Вашингтон университетінің профессор-ассистенті Майкл Фрачетти Қызылтас тауының шығыс бөлігінде археологиялық зерттеулер жүргізді. Көптеген петроглифтер, сондай-ақ көне қоныстар мен қорымдар тіркелді. 2008 жылы Қызылтас жотасының шығыс бөлігіндегі қорымға қазба жұмыстары жүргізілді. Ескерткіштер туралы ақпарат Алматы облысының мәдениет басқармасына берілді. 2020 жылы Облыстық тарихи-мәдени мұраны қорғау орталығының тапсырысы бойынша археологиялық сараптама жүргізіліп, нәтижесінде     б.з.б VIII ғ. – б.з. XIV ғасырлардағы Қазақстанның ежелгі тұрғындарының материалдық және рухани мәдениетін көрсететін жерлеу нысандары – қорғандар анықталды, оларға мемлекет қорғауындағы ескерткіштер мәртебесі берілді. 2023 жылдың қараша-желтоқсан айларында Қызылтас жотасының оңтүстік беткейлерінде жүргізілген зерттеу барысында тау сілемінің бірнеше төбесінде (5 шоғыр) ірі петроглифтер жинақтары тізбегі анықталды. Бұл кешеннің ең көне суреттері қола дәуіріне (б.з.б. ІІ мыңжылдық) жатады. Бұл кешеннің ең қызықты және шынайы сызбаларының арасында алыптардың сирек кездесетін суреттері бар. Экспедициялар кезінде Қызылтас тауларында осындай 4 сурет, оның ішінде Тасбақа тауынан жүз метр радиуста өлшемі 1 м 20 см болатын бір сурет тіркелді. Скиф-сақ аң стиліндегі (б.з.б. І мыңжылдық) және түркі (б.з. VIII-IX – XII-XIII ғғ.) көптеген петроглифтер бар. Қазақ руларының таңбалары да кездеседі.