Желідегі алаяқтар: киберқылмыскерлерге қалай алданып қалмау керек

Бүгінгі таңда кибералаяқтықпен кездеспеген адам кемде-кем шығар. Алаяқтықтың бұл түрі интернетті күнделікті жиі қолданумен пайда болды. Интернет-қызметтердің белсенділігі коронавирустық пандемия кезінде байқалды, бұл кезде бүкіл әлемдегі компаниялар мен қызметтердің көпшілігі онлайн форматқа ауыса бастады. Бұл цифрландырудың дамуына және онымен бірге киберқылмыстардың өсуіне тікелей әсер етті.

ҚР ІІМ деректері бойынша, 2023 жылдың қаңтар-тамыз айларында елде 13,7 мыңнан астам киберқылмыс тіркелді. Бұл сан өткен жылдың осы кезеңіндегі көрсеткіштермен салыстыруға болады. Салыстыру үшін — ҚР Бас прокуратурасының деректері бойынша 2017 жылы интернет-алаяқтық бойынша 535 іс тіркелді, бұл «алаяқтық» бабы бойынша барлық істердің 2% — ын құрайды. 2019 жылы олардың саны 8,2 мыңды құрады, бұдан басқа, ҚР мемлекеттік техникалық қызметі 2022 жылы елімізде 56 мың осал цифрлық ресурстар табылғанын, онда 89,4 мың осал сервис белгіленгенін тіркеді.

Өкінішке орай, кибералаяқтық істердің 70% — дан астамы шешілмеген күйінде қалып отыр, өйткені оларды тергеу қиын. Интернетте онлайн қылмыскерлер жасырын және көбінесе елден тыс жерде болады. 2021 жылы Қазақстанда интернет-алаяқтық туралы барлығы 3 мыңнан астам іс сотқа жеткізілді, бұл құқық бұзушылықтың осы түрі бойынша барлық істердің 13% -ын құрайды.

Мемлекеттік органдар өз кезегінде жағдайды бақылауға алып, киберқылмыс жағдайларының санын азайту бойынша шаралар қабылдауда. 2022 жылы ҚР ІІМ ҚР Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен бірлесіп ұялы байланыс операторларының антифрод-жүйелерінің («Кселл», «КаР-Тел», «Алтел» және «Теле 2») дерекқорларын біріктірді. Антифрод жүйелері — бұл банктік немесе интернет-транзакцияларды алаяқтық ықтималдығы деңгейіне бағалауға мүмкіндік беретін шаралар жиынтығы. Олар әдеттен тыс мінез-құлықты тануға және операция қаупін бағалауға көмектеседі. Олардың көмегімен қаржы ұйымы транзакцияға рұқсат беру немесе тыйым салу керектігін түсінеді. Бұл шара Халықаралық трафик арқылы өтетін Қазақстандықтардың абоненттік нөмірлеріне фрод-қоңырауларды бұғаттауға көмектесті. 1 маусымдағы жағдай бойынша мұндай қоңыраулардың 36 миллионы бұғатталды.

Дегенмен киберқылмыскерлер ақша ұрлаудың жолдарын қашанда табады. ҚР ІІМ деректері бойынша, 2023 жылдың тоғыз айында 13,5 мыңнан астам қазақстандық онлайн-алаяқтардың құрбаны болды. Олардың іс-әрекетінен келтірілген залал 11,3 млрд теңгені құрады. Көбінесе қала тұрғындары кибершабуылдардың айла — амалдарына тап болады (шамамен 9 мыңнан астам адам), ауылдарда бұл сан аз — 4 мыңнан астам алаяқтықтың ең көп таралған түрлерінің рейтингінде онлайн-кредиттерді рәсімдеу көш бастап тұр. Жиілік бойынша екінші орында — әлеуметтік желілер арқылы тауарға ақы төлеуге арналған сілтемелер / жоқ тауарларды сату, ал рейтингтің соңғы орнында — «әртүрлі банктердің қауіпсіздік қызметінің қызметкерлері» атынан түскен қоңыраулар.

Сондай-ақ, ҚР ІІМ хабарлағандай, негізінен, шетелден іс-әрекеттер жасайтын, өздерін банкирлер, полицейлер ретінде көрсететін немесе инвестициялардан көп ақша табуды ұсынатын қылмыскерлер азаматтарға қауіп төндіреді.

Әдетте, адамдар алаяқтарға, егер оларды қолданыстағы банктердің, сақтандыру компанияларының немесе нарықтағы басқа қаржы ұйымдарының қызметкерлері ұсынса сенеді. Көбінесе алаяқтар өздерінің ықтимал құрбандарын әлеуметтік желілерде және мессенджерлерде сақтандыруды рәсімдеуге «көмектесуді» ұсынады. Көптеген қазақстандықтар мұндай байланыс әдісі қауіпті болуы мүмкін деп санамайды, сондықтан өз ақшаларын жоғалтады.

Қаржы ұйымдарында онлайн-қылмыскерлерден қорғаудың өзіндік жүйесі бар: ішкі қауіпсіздік қызметі клиенттердің стандартты емес сұраныстарын зерттейді, алаяқтық дәрежесін зерттейтін антифрод-жүйелер жұмыс істейді. Мұндай жағдайлардың алдын алу күрестің тиімді әдісі болады. Сондықтан банктер, сақтандыру компаниялары кибералаяқтардың қармағына түспеу туралы белсенді түсіндіру жұмыстарын жүргізуде.

«Freedom Insurance» СК АҚ Басқарма төрағасы Азамат Керімбаевтың пікірінше, киберқылмыс жағдайларының өсу себептерінің бірі халықтың қаржылық сауаттылығының төмендігі болып табылады. Сақтандыру алаяқтарының ең танымал схемалары, оның пікірінше, сақтандыруды «көмек» арқылы сатып алу, әлеуметтік желілер арқылы жоқ полистерді сатып алу туралы ұсыныс. «Сақтандыру компаниясының менеджерінен полисті сатып алу туралы ұсыныспен және жеке деректерді жазуды сұрап тікелей қоңырау соққан адамнан да сақтану керек. Мұнда қылмыскерлер «банктердің» өкілдері сияқты схема бойынша әрекет етеді — олар банк картасының мәліметтерін жазуды сұрайды, содан кейін олардан ақшаны есептен шығарады», — дейді сақтандырушы.

Ол тек онлайн-алаяқтардың ғана емес, сақтандырудың алдында қауіпсіздікті сақтауға көмектесетін бірнеше тәсілдерді атады.

• сақтандыруды рәсімдеуге немесе төлем алуға көмектесуді ұсынса да, басқа адамдарға жеке деректерді бермеңіз
• полисті сатып алу және оны төлеу процесі банк картасының нөмірін көрсете отырып, сақтандырушының сайтында өтуі тиіс. Егер сізден соманы үшінші тарап қызметтеріне аудару сұралса, онда бұл алаяқтар болуы мүмкін.
• полисті сатып алудың ең қауіпсіз жолы — сақтандыру компаниясының сайтында онлайн сатып алу. Сіз сақтандыру құнын есептейсіз және оны бөгде адамдардың көмегінсіз өзіңіз төлейсіз
• сақтандыру компаниясының сайты жалған емес екеніне көз жеткізіңіз. Түпнұсқалығын уәкілетті органның лицензиясы, компанияның кредиттік рейтингі, ірі қатысушының (акционердің) болуы, ірі халықаралық қайта сақтандыру компанияларында қайта сақтандыру көрсетеді. Бұл деректер сайтта көрсетілуі керек.
• автокөлік иесінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруды рәсімдеу сіздің ЖСН, машина нөміріңізді және ұялы нөміріңізді талап етеді. Бұл сақтандыру бағасын есептеуі үшін жеткілікті. Рәсімделгеннен және төленгеннен кейін полис автокөлік иесіне SMS арқылы жіберіледі және сақтандырушының сайтында клиенттің жеке кабинетінде көрсетіледі.
• күмәнді электрондық пошталар мен сайттардан сақ болыңыз. Егер сіз олардың шығу тегіне сенімді болмасаңыз, онда жеке деректерді қалдырмаңыз
• заңсыз операцияларды уақытында анықтау үшін несие карталары мен банктік шоттар бойынша үзінді көшірмелерді тексеріңіз
• жеке деректерді жалпыға ортақ құрылғыларда сақтамаңыз (карта нөмірі, CVV2/CVC2 кодтары). Бұл ақпаратты параметрлерден тазартуға болады.
• жалпыға ортақ компьютерлерді немесе құрылғыларды пайдаланғаннан кейін әрқашан есептік жазбаңыздан шығыңыз

Мемлекет өз кезегінде интернет-алаяқтыққа қарсы іс-қимыл бойынша ақпараттық технологиялар мен цифрлық сервистерді әзірлейді. Сондай-ақ, гаджеттің арғы жағындағы алаяқтарды тануға көмектесетін білім беру ресурстары құрылды, мысалы Stop-piramida.kz және Fingramota.kz. Олар киберқылмыскерлердің өзін қалай ұстайтынын, олардан қорғаудың қандай тәсілдері бар екенін айтады, сонымен қатар қаржыны басқару бойынша жалпы кеңестер береді.